Deall fy hawliau – ar gyfer pobl ifanc 11-18 oed

Oes gen i hawliau’n ymwneud â fy iechyd meddwl?

Mae gen ti lawer o hawliau sy’n gysylltiedig â dy iechyd meddwl. Efallai y bydd rhai hawliau’n ymwneud yn uniongyrchol â dy brofiad o ofal iechyd meddwl. Mae hawliau eraill yn berthnasol mewn llawer o sefyllfaoedd.

Mae’n bwysig deall pa hawliau sydd gen ti, er mwyn gwneud yn siŵr dy fod yn cael dy gefnogi a dy drin yn deg.

Mae’r dudalen hon yn egluro hawliau gwahanol sy’n gallu ymwneud â dy iechyd meddwl a beth i’w wneud os nad yw rhywun yn cymryd dy hawliau o ddifrif.

Mae angen i ni fod yn fwy ymwybodol o’n hawliau.

O ble mae hawliau’n dod?

Gall hawliau gwahanol fodoli am lawer o wahanol resymau, ond maen nhw’n deillio’n bennaf o ddeddfau, polisïau a chanllawiau.

Daw’r rhan fwyaf o gyfreithiau gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru. Mae’r gyfraith yn dweud pethau fel:

• Beth allwn ni ei wneud a beth na allwn ni ei wneud
• Pa gymorth y dylem ei gael
• Pa bobl neu sefydliadau sydd â chyfrifoldebau drosom

Dydy polisïau a chanllawiau ddim yn ddeddfau. Maen nhw’n dweud sut y dylai gweithwyr proffesiynol a sefydliadau weithredu a sut y dylen nhw ein trin. Gall rhai sefydliadau ddewis peidio â dilyn polisïau mewn rhai achosion, ond dylen nhw gael rheswm da dros wneud hynny.

Dydy’r ffaith nad oes gen ti hawl gyfreithiol i rywbeth ddim yn golygu nad yw dy anghenion mor fawr neu nad yw dy brofiad yn wael.

Pa hawliau sy’n berthnasol i fy iechyd meddwl?

Mae gan bob un ohonom lawer o’r un hawliau. Ond mae’n bosib fod gennym hawliau gwahanol hefyd, yn dibynnu ar bethau fel oedran, anghenion a sefyllfaoedd. Efallai nad wyt ti’n sylweddoli hynny, ond mae hawliau’n rhan o fywyd bob dydd.

P’un a yw ein hiechyd meddwl yn gysylltiedig ai peidio, mae hawliau sylfaenol y dylem eu cael mewn unrhyw leoliad. Ond mewn lleoliadau iechyd meddwl penodol, mae’n bosib y bydd gennym hawliau ychydig yn wahanol, neu lai o hawliau.

Er enghraifft, os wyt ti’n cael dy anfon i’r ysbyty oherwydd dy iechyd meddwl, bydd gen ti hawliau arbennig. Mae’r rhain yn cydnabod bod gorfod bod yn yr ysbyty yn gallu bod yn gyfnod brawychus, ac maen nhw’n cynnig amddiffyniad ychwanegol i ti.

Mae’r wybodaeth hon yn cynnwys:

• Dy hawl i gyfrinachedd
• Dy hawl i beidio â chael neb yn gwahaniaethu yn dy erbyn
• Dy hawliau yn yr ysgol, y coleg neu yn y gwaith
• Dy hawl i gael gofal iechyd, triniaeth a chymorth teg
• Dy hawliau fel claf anffurfiol yn yr ysbyty
• Dy hawliau os byddi di'n cael dy anfon i ysbyty meddwl

Pan oeddwn i’n chwilio am ffyrdd o helpu fy hun, roeddwn i’n rhy ofnus i ddweud wrth unrhyw un i ba raddau roeddwn i’n cael trafferth oherwydd doeddwn i ddim eisiau i fy rhieni gael gwybod.

Dy hawl i beidio â chael neb yn gwahaniaethu yn dy erbyn

Os yw dy broblem iechyd meddwl yn cyfri fel anabledd, mae gen ti hawliau ychwanegol i dy amddiffyn rhag gwahaniaethu.

Mae dy broblem iechyd meddwl yn cyfri fel anabledd os yw’n effeithio ar dy fywyd bob dydd mewn ffordd ddifrifol ac yn debygol o barhau am amser hir.

Os bydd gwasanaeth neu sefydliad yn dy drin yn annheg oherwydd anabledd, sef dy broblem iechyd meddwl yn yr achos hwn, gallai hyn fod yn wahaniaethu.

Mae gwybod beth yw dy hawliau yn bwysig iawn er mwyn i ti allu dweud wrth rywun os nad wyt ti’n cael beth ddylet ti ei gael.

Mae dy amddiffyniad rhag gwahaniaethu yn hawl sy’n dod o gyfraith o’r enw Deddf Cydraddoldeb 2010. Mae gen ti’r hawl hon, ni waeth a wyt ti yn yr ysgol, yn y coleg, yn y gwaith, neu pan fyddi di’n derbyn gofal iechyd neu ofal cymdeithasol mewn unrhyw leoliad.

Mae’n anghyfreithlon gwahaniaethu’n annheg yn erbyn rhywun. Mae gen ti hawl i herio gwahaniaethu ac i gwyno os bydd yn digwydd i ti. Mae hyn yn cynnwys mathau eraill o wahaniaethu, nid dim ond anabledd oherwydd iechyd meddwl.

Dy hawliau yn yr ysgol, y coleg neu yn y gwaith

Os yw dy broblem iechyd meddwl yn cyfri fel anabledd, mae’n bosib y bydd gen ti hawl i gael cymorth arbennig o’r enw addasiadau rhesymol. Mae hyn yn hawl ychwanegol ar ben dy hawliau cyffredinol sy’n dy amddiffyn rhag gwahaniaethu.

Mae addasiadau rhesymol yn golygu newidiadau y mae’n rhaid i leoliadau fel ysgolion, colegau, prifysgolion a gweithleoedd eu gwneud ar dy gyfer di os yw dy anabledd yn ei gwneud yn anoddach i ti wneud yr un pethau â phobl nad ydynt yn anabl.

Er enghraifft, ar gyfer problem iechyd meddwl, gallai hyn gynnwys newidiadau fel:

• Lle diogel i fynd amser cinio a rhwng gwersi
• Cymorth ychwanegol gan athro neu gynorthwyydd
• Amser ychwanegol i sefyll arholiadau neu brofion
• Gadael y gwaith ychydig yn gynnar er mwyn osgoi strydoedd prysur yn ystod oriau brig

Dylet ti siarad â’r ysgol, y coleg neu dy gyflogwr i gael gwybod pa addasiadau rhesymol sydd ar gael. Fydd pob man ddim yn cynnig yr un math o gymorth, a dydy pob addasiad ddim yn cyfrif fel ‘rhesymol’ – er enghraifft os ydyn nhw’n costio llawer o arian.

Roedd fy athrawon yn deall yn iawn pan oedd yn rhaid i mi adael y dosbarth i gael cymorth gan wasanaeth cwnsela’r ysgol, neu os oeddwn i ychydig yn hwyr neu’n cael trafferth.

Dy hawl i gael gofal iechyd, triniaeth a chymorth teg

Yn y rhan fwyaf o leoliadau gofal iechyd, mae gen ti hawl i gymryd rhan mewn penderfyniadau am dy driniaeth a dy ofal. Mae hyn yn cynnwys cymorth iechyd meddwl gan y meddyg, Gwasanaethau Iechyd Meddwl Plant a’r Glasoed (CAMHS), neu wasanaeth gwahanol fel Gwasanaethau Iechyd Meddwl Oedolion (AMHS).

Dylai’r bobl sy’n rhan o dy driniaeth a dy gymorth iechyd meddwl wrando ar dy farn a dy safbwyntiau. I gael gwybodaeth am bethau a allai fynd o chwith, edrycha ar ein tudalennau problemau gyda’r meddyg, problemau y gallwn eu hwynebu gyda CAMHS a phroblemau o ran symud o CAMHS i AMHS.

Doeddwn i ddim yn gwybod ar y pryd y gallwn i newid fy therapydd. Doeddwn i ddim yn gwybod beth i’w wneud, gan fod fy rhieni’n hoffi fy therapydd.

Dy hawliau fel claf anffurfiol yn yr ysbyty

Er na ddylai dy hawliau cyffredinol i ofal iechyd, triniaeth a chymorth teg newid, os byddi di’n mynd i’r ysbyty ar gyfer dy iechyd meddwl fel claf anffurfiol, mae gen ti rai hawliau sy’n ymwneud â’r canlynol hefyd:

• Dy benderfyniad i fynd i mewn ac i adael
• Sut rwyt ti’n cael dy drin pan rwyt ti’n aros yno
• Parhau â dy addysg, yn dibynnu ar dy oedran
• Gallu siarad gyda dy deulu a dy ffrindiau
• Y mathau o driniaethau rwyt ti’n eu cael

Dy hawliau os byddi di’n cael dy anfon i ysbyty meddwl

Weithiau, mae’n bosib na fyddi di’n gallu gwneud dy benderfyniad dy hun ynghylch mynd i’r ysbyty. Yn hytrach na bod yn glaf anffurfiol, mae’n bosib y byddi di’n cael dy anfon i ysbyty meddwl. Mae hyn yn golygu dy fod yn cael dy anfon i ysbyty meddwl ac yn cael dy gadw yno er mwyn cadw dy hun neu rywun arall yn ddiogel.

Os byddi di’n cael dy anfon i ysbyty meddwl, mae’n bosib y bydd dy hawliau ychydig yn wahanol, ond dylai pobl wrando ar dy farn a dy safbwyntiau o hyd. Dylai fod gen ti’r rhan fwyaf o dy hawliau cyffredinol o hyd yn ymwneud â gofal iechyd, triniaeth a chymorth teg. Y prif wahaniaethau yw y gall meddygon dy drin yn erbyn dy ewyllys mewn rhai sefyllfaoedd, a dwyt ti ddim yn gallu gadael. Os yw meddygon eisiau gwneud hyn, mae cyfreithiau llym iawn y mae’n rhaid iddynt eu dilyn.

Doeddwn i ddim yn sylweddoli bod gen i hawl i leisio fy marn o hyd ar bethau fel triniaethau neu beth oedd yn digwydd i mi, hyd yn oed pan oedd hynny’n golygu mai meddygon oedd â’r gair olaf.

Beth os yw fy hawliau’n cael eu hanwybyddu?

Weithiau mae pethau’n mynd o chwith a dydyn ni ddim yn cael y pethau mae gennym ni hawl iddyn nhw. Gall hyn fod yn anodd iawn, ond mae pethau y galli di eu gwneud:

• Ydw i’n gallu cwyno?
• Ydw i’n gallu cael help gan eiriolwr?

Ydw i’n gallu cwyno?

Os wyt ti’n anhapus gyda dy driniaeth neu gymorth iechyd meddwl, fel arfer mae gen ti’r hawl i gwyno. Er enghraifft, os:

• Dwyt ti ddim yn cael y math o driniaeth neu gymorth rwyt ti ei eisiau
• Rwyt ti’n teimlo bod gweithiwr proffesiynol yn dy drin yn annheg neu’n gwahaniaethu yn dy erbyn
• Dwyt ti ddim yn cytuno â dy ddiagnosis

Dylai fod gan bob sefydliad neu wasanaeth broses gwyno. Galli di ofyn iddyn nhw egluro’r broses hon i ti a sut i gwyno. Gall dy riant, gofalwr, gwarcheidwad neu eiriolwr dy helpu gyda hyn, neu gwyno ar dy ran os wyt ti’n dymuno iddyn nhw wneud hynny.

Ydw i’n gallu cael help gan eiriolwr?

Mae eiriolwyr yn bobl sy’n gallu dy helpu i ddeall dy hawliau a sicrhau bod dy lais yn cael ei glywed. Gallan nhw fynd i gyfarfodydd gyda ti a dy helpu i gael y gefnogaeth yr wyt ti’n ei haeddu. Gall eiriolwr fod yn ffrind rwyt ti’n ymddiried ynddo/ynddi neu’n aelod o’r teulu, neu gall fod yn weithiwr proffesiynol.

• Mewn rhai sefyllfaoedd, mae gen ti’r hawl i gael eiriolwr proffesiynol. I gael manylion ynghylch pa bryd mae gen ti’r hawl hon, cer i’n tudalen ar eiriolaeth i bobl ifanc.
• Os byddi di’n cael dy anfon i ysbyty meddwl, bydd gen ti’r hawl i gael math arbennig o weithiwr proffesiynol o'r enw Eiriolwr Iechyd Meddwl Annibynnol (IMHA).

Os nad yw hawliau sy’n ymwneud â dy iechyd meddwl yn cael eu parchu, gall eiriolwr proffesiynol esbonio dy opsiynau i ti. Gall hefyd roi cyngor i ti ar sut i ddod o hyd i gyfreithiwr er mwyn trafod camau cyfreithiol.

Mae eiriolwyr yn fwy cyfarwydd â’r system nag wyt ti, ac yn deall beth sy’n digwydd. Maen nhw’n deall iaith feddygol ac yn gwybod sut i egluro beth mae’r meddygon a’r nyrsys yn ei ddweud mewn ffordd y galli di ei deall.

Cyhoeddwyd: Ebrill 2024
Adolygiad nesaf: Ebrill 2027

Mae’r bobl ifanc wedi cytuno i’w geiriau ymddangos ar y dudalen hon. Dydy eu profiadau ddim yn gysylltiedig â’r bobl sy’n ymddangos yn y lluniau.

Mae cyfeiriadau ar gael ar gais. Os ydych chi am atgynhyrchu’r cynnwys hwn, ewch i’n tudalen caniatâd a thrwydded.