Deall eiriolaeth – ar gyfer pobl ifanc

Beth yw eiriolaeth ar gyfer iechyd meddwl?

Efallai na fyddwn ni’n teimlo bod pobl yn gwrando arnom bob amser, yn enwedig o ran cyrchu triniaeth a chymorth ar gyfer ein hiechyd meddwl.

Gallai fod llawer o bobl sydd angen i chi siarad â nhw, fel meddygon a therapyddion, sy’n gallu teimlo’n orlethol. Efallai ei bod hi’n teimlo fel petai nad ydynt bob amser yn gwrando ar eich barn nac yn eich cynnwys mewn penderfyniadau. Gall hyn fod yn ofidus ac yn rhwystredig iawn.

Dyma le y gall eiriolaeth fod o gymorth.

Mae eiriolaeth yn golygu cael cymorth gan berson arall i’ch helpu i leisio eich barn a sefyll dros eich hawliau.

Enw rhywun sy’n eich helpu i wneud hyn yw eiriolwr.

Ar y dudalen hon, byddwn ni’n eich helpu i ddeall eiriolaeth a sut y gall eiriolwyr eich cefnogi chi â’ch iechyd meddwl.

Mae’r dudalen hon yn drafod:

• Beth yw eiriolwr?
• Sut y gall eiriolwr fy helpu?
• Pa fath o eiriolaeth sy'n bodoli?
• Pryd y mae gen i'r hawl i eiriolwr?
• Alla i gael cymorth gan wasanaethau eiriolaeth eraill?
• Sut alla i ddod o hyd i eiriolwr?
• Beth os nad ydw i'n hapus â fy eiriolwr?
• A all aelod o'r teulu neu ofalwr fod yn eiriolwr i mi?

“Dwi ddim yn credu bod llawer o bobl ifanc yn gwybod am eiriolaeth ac mae’n bwysig gwybod amdano.”

Beth yw eiriolwr?

Mae eiriolwyr yn eich helpu i siarad am bethau sy’n bwysig i chi. Gall gwahanol fathau o eiriolwyr eich helpu mewn gwahanol ffyrdd.

Maen nhw’n annibynnol, sy’n golygu nad ydyn nhw’n gweithio i’r GIG, cynghorau lleol neu wasanaethau cymdeithasol.

Disgrifiodd y bobl ifanc y siaradom â nhw eiriolwr fel:

• “Rhywun sy’n gallu siarad ar eich rhan a lleisio eich barn pan fyddwch chi’n teimlo na allwch ei wneud eich hun.”
• “Rhywun sy’n gallu eich tywys trwy sefyllfa gan eich helpu i benderfynu beth i’w wneud.”
• “Rhywun sy’n gallu eich cynrychioli a sicrhau bod eich barn yn cael ei ddeall.”
• “Maen nhw’n gwybod y system yn well na chi ac yn gwybod beth sy’n mynd ymlaen. Maen nhw’n gyfarwydd ag iaith feddygol ac yn gwybod sut i egluro’r hyn y mae’r meddygon a nyrsys yn ei ddweud mewn modd y gallwch ei deall.”
• “Rhywun sy’n cefnogi mewn sefyllfaoedd ac yn gallu siarad ar eich rhan pe dymunech. Gall fod yn gefnogaeth emosiynol er mwyn iddyn nhw eich helpu i fynegi’r hyn rydych yn ei deimlo.”

Dywedodd eiriolwyr y siaradom â nhw:

• “Gallwn eich helpu i wneud penderfyniadau hysbys a thrafod yr holl opsiynau, ond eich penderfyniad chi ydyw.”
• “Byddwn ni wir yno 100% i’r person. I roi’r llais hwnnw iddynt i sefyll dros eu hawliau ac i symud ymlaen yn y ffordd yr ydynt ei heisiau.”
• “Rwy’n gweld fy rôl fel sicrhau hawliau pobl. Nid yn unig eu helpu i ddeall eu rolau, ond hefyd sut i’w harfer. Rwy’n adleisio neu’n cryfhau eu llais ac yn codi materion gyda nhw neu ar eu rhan, gan hefyd adeiladu hyder a strategaethau y gallan nhw eu defnyddio i hunan-eirioli yn y dyfodol.”

Sut y gall eiriolwr fy helpu?

Gall eiriolwyr ddarparu gwahanol gefnogaeth yn dibynnu ar eich sefyllfa a’r hyn sydd angen cymorth arnoch ar ei gyfer.

Gall eiriolwyr:

• Wrando arnoch. Er enghraifft, gallan nhw siarad â chi’n breifat am sut rydych chi’n teimlo a beth sy’n mynd ymlaen gyda chi. Neu os nad ydych am siarad, gallech ysgrifennu llythyr atyn nhw.
• Eich helpu i gael gwybodaeth fel eich bod yn deall eich hawliau. Er enghraifft, gallan nhw eich helpu i ddeall pa hawliau sydd gennych os ydych chi’n cael eich cadw yn yr ysbyty meddwl o dan y Ddeddf Iechyd Meddwl neu os ydych chi'n glaf gwirfoddol yn yr ysbyty.
• Siarad am opsiynau gyda chi fel eich bod chi’n gallu gwneud penderfyniadau eich hun. Er enghraifft, os ydych chi yn CAMHS, gallan nhw eich helpu i ddeall a chael llais o ran eich triniaeth a chymorth.
• Eich cefnogi i leisio eich barn. Er enghraifft, gallan nhw eich helpu i ysgrifennu e-byst neu lythyrau, mynd i gyfarfodydd gyda chi neu egluro eich barn i bobl eraill. Gall hefyd fod yn rhywbeth fel eich helpu i sefydlu grŵp llais ieuenctid.
• Sicrhau bod eich cwestiynau a phroblemau’n cael eu clywed a’ch bod yn cael atebion. Er enghraifft, os oes cwestiwn neu broblem gennych, gallan nhw ddelio ag ef i sicrhau eich bod chi’n cael ateb neu ei fod yn cael ei ddatrys.

Ni fydd eiriolwyr:

• Yn gwneud penderfyniadau drosoch
• Yn eich beirniadu

Efallai bydd gwahanol eiriolwyr yn gallu rhoi cymorth i chi am wahanol broblemau, neu os bydd eich sefyllfa’n newid, efallai byddwch chi’n cael cymorth gan eiriolwr arall. Er enghraifft, os ydych chi’n glaf gwirfoddol i ddechrau, ac yna rydych chi’n cael eich cadw yn yr ysbyty meddwl o dan y Ddeddf Iechyd Meddwl.

“Ni fyddan nhw’n rhoi unrhyw bwysau arnoch i wneud penderfyniadau rydych chi’n anghyfforddus â nhw neu’n gyflymach nag yr ydych chi’n gyfforddus i wneud.”

Cwestiynau i ofyn i’ch eiriolwyr

Efallai byddwn chi am ofyn:

• Beth allwch chi ei wneud i fy helpu?
• A oes unrhyw beth na allwch chi fy helpu i’w wneud?
• Allwch chi fy helpu gyda…?
• Pa mor aml alla i'ch gweld?
• Sut fydda i’n cysylltu â chi?
• Am ba mor hir y byddwch chi’n gallu fy helpu?
• A fydd popeth rwy’n ei ddweud wrthych chi’n cael ei gadw’n gyfrinachol?
• A oes eiriolwyr eraill y galla i gael cymorth ganddynt?

“Cefais gymorth gan fy eiriolwr drwy gamau cyntaf cael triniaeth ar gyfer fy iechyd meddwl gan CAMHS…Helpodd hi i mi rannu fy marn gyda fy nheulu a chynllunio er mwyn i mi allu cefnogi fy hun yn well.”

“Roeddwn i’n bendant yn teimlo fy mod yn gallu bod yn fwy gonest oherwydd roeddwn i’n gwybod eu bod yn annibynnol. Roedd gwybod eu bod yn ystyried fy muddion pennaf yn ei gwneud hi’n haws.”

Pa fath o eiriolaeth sy’n bodoli?

Mae gwahanol fathau o wasanaethau eiriolaeth a ffyrdd i eirioli sy’n gallu’ch helpu i godi’ch llais.

Bydd y math o eiriolaeth yn dibynnu ar eich sefyllfa a pha fath o gymorth sydd ei angen arnoch.

Dyma’r prif fathau o eiriolaeth ar gyfer iechyd meddwl:

• Mewn rhai sefyllfaoedd, efallai bydd hawl cyfreithiol gennych i gefnogaeth gan eiriolwr. Gelwir hyn yn eiriolaeth statudol.
• Os nad oes hawl gyfreithiol gennych at eiriolaeth, gallwch gael cefnogaeth gan wasanaeth eiriolaeth neu drwy rhai elusennau neu sefydliadau. Mae gwahanol fathau, fel eiriolaeth gymunedol neu eiriolaeth gan gymheiriaid.
• Gall rhywun sy'n agos atoch eich helpu i godi'ch llais, pe dymunech. Gallai eich teulu, gofalwyr, ffrindiau neu bartneriaid eirioli drosoch chi.
• Gallwch eirioli drosoch chi'ch hun petai hynny'n well gennych. Gelwir hyn weithiau'n hunan-eiriolaeth.

“Bydd dysgu beth y gall yr eiriolwr ei wneud, a sut y maen nhw’n gweithio, yn eich helpu i benderfynu a ydych chi eisiau eu cymorth. Ni fyddai eiriolwyr yn gwneud y gwaith hwnnw pe nad oedden nhw am eirioli dros bobl.”

Pryd y mae gen i'r hawl i eiriolwr?

Mewn rhai sefyllfaoedd, efallai bydd hawl cyfreithiol gennych i gefnogaeth gan eiriolwr. Gelwir hyn yn eiriolaeth statudol.

Hyd yn oed os oes hawl gennych i eiriolwr, eich dewis chi yw cael eu cefnogaeth ai peidio. Os ydych chi’n penderfynu ei wrthod yn gyntaf, gallwch bob amser newid eich meddwl yn nes ymlaen.

Dyma rai enghreifftiau o bryd y mae hawl gyfreithiol gennych i eiriolwr:

Alla i gael cymorth gan wasanaethau eiriolaeth eraill?

Os nad oes gennych hawl gyfreithiol at eiriolwr, gallwch o hyd gael cefnogaeth i sicrhau bod eich llais yn cael ei glywed.

Bydd y math o gefnogaeth yn dibynnu ar eich sefyllfa a pha fath o gymorth rydych ei eisiau.

“Oherwydd nad oes gennych hawl gyfreithiol i rywbeth, nid yw hynny’n golygu nad yw eich anghenion mor fawr neu nad yw eich profiad mor wael.”

Dyma rai opsiynau ar gyfer mathau eraill o gefnogaeth eiriolaeth:

Ni fydd rhaid i chi dalu am unrhyw un o’r gwasanaethau hyn.

Os na allwch chi ddod o hyd i eiriolwr cymunedol neu sy’n gymar, darllenwch ein gwybodaeth am deulu, ffrindiau neu ofalwyr fel eiriolwyr a bod yn eiriolwr ar gyfer eich hun.

“Fy nghyngor i bobl ifanc eraill sy’n gweithio gydag eiriolwr yw manteisio ar unrhyw weithgareddau neu dasgau y mae eich eiriolwr yn eu hawgrymu. Hyd yn oed os yw’n ymddangos na fydd y gweithgareddau hyn yn helpu.”

Sut alla i ddod o hyd i eiriolwr?

Bydd eiriolwr fel arfer yn gweithio i asiantaeth eiriolaeth.

Gallwch ddysgu am wasanaethau eiriolaeth yn eich ardal drwy:

• Gofyn i’ch cyngor am restr o asiantaethau eiriolaeth lle’r ydych chi’n byw
• Chwilio ar y rhyngrwyd am asiantaethau eiriolaeth yn eich ardal
• Defnyddio chwiliwr gwasanaethau eiriolaeth Barnado's
• Cysylltu â’ch swyddfa Mind lleol
• Cysylltu â’r Gwasanaeth Eiriolaeth Ieuenctid Cenedlaethol

Gallech hefyd ofyn am gymorth gan:

• Eich ysgol neu goleg. Gallan nhw roi gwybodaeth i chi neu helpu eich cyfeirio at eiriolwr. Siaradwch â rhywun fel eich tîm gofal bugeiliol neu wasanaethau lles myfyrwyr i gael rhagor o gyngor.
• Eich meddyg. Efallai bydd gwybodaeth ganddynt y gallent ei rhoi i chi am wasanaethau eiriolaeth lleol.
• Eich tîm gofal. Os ydych chi yn yr ysbyty ar gyfer eich iechyd meddwl, neu rydych chi’n cael triniaeth a chefnogaeth trwy CAMHS.

Beth os nad ydw i’n hapus â fy eiriolwr?

Os nad ydych chi’n hapus â’ch eiriolwr, gallech geisio siarad â nhw’n gyntaf a rhoi gwybod iddynt sut rydych chi’n teimlo.

Os nad yw hynny’n gweithio, gallech chi:

• Gwyno am y gwasanaeth eiriolaeth. Gallech ofyn i’r gwasanaeth sut i wneud hyn. Efallai byddan nhw’n gofyn i chi ysgrifennu llythyr neu e-bost, neu i gwblhau ffurflen.
• Gofyn i’r gwasanaeth eiriolaeth os allwch chi weld rhywun gwahanol. Efallai na fyddant yn gallu dod o hyd i eiriolwr newydd i chi – mae’n dibynnu ar ba mor brysur ydynt a faint o bobl sy’n gweithio yno, ond dylent wrando ar sut rydych chi’n teimlo a cheisio gweithio gyda chi i ddatrys y broblem.

A all aelod o fy nheulu neu ofalwr fod yn eiriolwr i mi?

Gall aelodau o’r teulu a gofalwyr eich helpu i godi’ch llais mewn rhai sefyllfaoedd, ond nid ydynt yr un peth ag eiriolwyr proffesiynol.

Bydd y wybodaeth y gallan nhw ei chynnig i chi yn wahanol i eiriolwyr proffesiynol.

Mae’n ddefnyddiol ystyried y gwahaniaethau yn y ffordd y gall eiriolwyr proffesiynol neu deulu a gofalwyr eich cefnogi.

Manteision cael cefnogaeth gan aelod o’r teulu neu ofalwr

Efallai bydd hi’n haws i chi:

• Siarad â rhywun rydych chi’n ei adnabod neu sydd eisoes yn deall eich profiad.
• Trefnu i gael cefnogaeth gan aelod o’r teulu neu ofalwr, yn hytrach nag eiriolwr proffesiynol. Er enghraifft, efallai na fydd hawl gyfreithiol gennych i eiriolwr neu efallai na fyddwch chi’n gallu dod o hyd i gymorth gan eiriolwyr cyffredinol neu rai sy’n gymheiriaid.

Pethau i’w hystyried

Nid yw eich teulu neu ofalwyr:

• Yn annibynnol, yn wahanol i eiriolwyr proffesiynol. Efallai bydd ganddynt farn eu hunain am yr hyn sydd orau i chi ac efallai bydd eu safbwyntiau’n wahanol i’ch rhai chi.
• Yn gorfod cadw’r hyn yr ydych yn dweud wrthynt yn gyfrinachol, yn wahanol i eiriolwyr proffesiynol. Gallwch o hyd ofyn iddynt gadw’r hyn yr ydych wedi’i ddweud wrthynt yn breifat.
• O bosib wedi cael profiad o ddelio â’r sefyllfaoedd neu benderfyniadau yr ydych yn eu hwynebu. Bydd gan eiriolwyr proffesiynol brofiad o gefnogi pobl ifanc mewn sefyllfaoedd anghyfarwydd, ac os nad oes ganddynt y wybodaeth sydd ei hangen arnoch, byddan nhw’n gwybod lle i ddod o hyd iddi’n fwy na thebyg.
• Efallai byddai angen iddynt wybod popeth am eich iechyd meddwl a thriniaeth, y mae’n bosib na fyddwch chi’n teimlo’n gyfforddus ag ef.
• O bosib yn gallu cynnig y math o gymorth sydd ei angen arnoch, neu efallai na fyddwch chi eisiau iddyn nhw eich cefnogi yn y ffordd hon.

Os hoffech i aelod teuluol neu ofalwr eich helpu i godi’ch llais, sgwrsiwch â nhw’n gyntaf.

Ceisiwch egluro’r math o gefnogaeth yr hoffech ei chael a sut y gallant eich helpu. Efallai bydd angen rhywfaint o amser arnynt i feddwl am a allant eich helpu yn y ffordd rydych wedi gofyn amdani.

A all ffrind neu bartner fod yn eiriolwr i mi?

Gall ffrindiau neu bartneriaid eich helpu i godi’ch llais, ond nid ydynt yr un peth ag eiriolwyr proffesiynol. Bydd y gefnogaeth y gallant ei chynnig yn wahanol i’r hyn y gall eiriolwyr proffesiynol ei gynnig.

Hyd yn oed os ydynt wedi profi rhywbeth sy’n debyg i chi:

• Efallai na fyddant yn teimlo’n ddigon hyderus i helpu
• Efallai byddant yn teimlo nad ydynt yn deall digon i helpu

Os hoffech chi iddynt eich cefnogi i godi’ch llais, gallant ofyn iddyn nhw sut y maen nhw’n teimlo amdano. Ceisiwch barchu pa bynnag ateb y maen nhw’n ei roi i chi.

Cofiwch: gall aelodau o’r teulu, gofalwyr, ffrindiau a phartneriaid o hyd eich helpu mewn ffyrdd eraill.

Beth bynnag ydych chi’n ei ddewis, rydych chi’n haeddu cael cefnogaeth gan rywun.

“Gall cael cefnogaeth gan berson arall fod yn fuddiol iawn, hyd yn oed os nad yw hynny gan eiriolwr proffesiynol.”

Cyhoeddwyd y wybodaeth hon ym mis Chwefror 2022. Byddwn yn ei diwygio yn 2025.

Mae cyfeiriadau ar gael ar gais. Os hoffech chi ail-gynhyrchu unrhyw ran o'r wybodaeth hon, gweler ein tudalen am hawliau a thrwyddedu.